Neoteni üstünde düşünmeye devam edelim. Acaba neoteni ilginç bir biyolojik süreçten daha fazlası olabilir mi? Homo sapiens'in tarihinde önemli bir yere sahip olabilir mi mesela?
Ünlü biyolog ve evrim kuramı uzman Stephen Jay Gould öyle olduğunu düşünüyordu. “A BIOLOGICAL HOMAGE TO MICKEY MOUSE” isimli makalesinde evrimsel açıdan en yakın akrabalarımızdan nispeten süratle (evrimsel zaman ölçeğinde süratli) ayrılmamızın sebeplerinden birisinin de neoteni olabileceğini öne sürmüştü. Basitçe, yetişkin insan fizyolojisinin bebek şempanzelere ne kadar benzediğine bakmak bile (eksiksiz olmasa da) bir ipucu veriyor olabilirdi. Şempanzelerle olan ortak atadan iki ayrı tür olarak ayrılmamızın araçlarından birisi kimi bireylerin erken erginleşmesi, cinsel olgunluğa kimi juvenile özellikleri taşıması ve bu özelliklerin kalıcı hale gelmesiyle türleşmeye katkıda bulunması olmuş olabilir. Aslında bu şekilde anlatmak iyi bir evrimsel sunum değil ama daha kolay:
Bir ortak atadan iki yavru dünyaya gelsin (şimdilik embriyon gelişiminin süreçteki rolünü yok saydım. Farz edelim ki yumurta döllenir döllenmez doğum gerçekleşiyor. Elbette gerçek böyle değil ama sırf anlatımı kolaylaştırmak için katlanabiliriz). Bu iki yavrudan birisi normal gelişimini sürdürsün. Cinsel olgunluğa da normal sürede ulaşsın. Öteki yavru ise bedensel olarak normal hızda gelişirken cinsel olgunluğa daha erken ulaşsın. Öyle ki büyümesi durduğunda kimi yavruluk özellikleri (ufak çene, daha düz omurga, basık surat, küçük el ve ayaklar, dar ve çıkık olmayan alın, göreceli olarak daha büyük bir kafa) yetişkinliğe taşınmış olsun. Bunun tam tersi de olabilir. Cinsel gelişimini normal hızda sürdürürken bedensel gelişimi yavaşlasın ve normal yaşında cinsel olgunluğa eriştiğinde hala kimi yavruluk özelliklerini taşımaya devam etsin. İşte bu sürece ön ayak olan genler, eğer hayatta kalma ve gelecek nesillere gen aktarma konusunda ufacık da olsa bir fayda sağlıyor, hiç olmadı bir dezavantaja yol açmıyorsa bu yavrunun yavrularına aktarılacak ve zamanla nüfus içerisinde yaygınlaşacaklar. Eğer neotenik (böyle bir kelime yok sanki. Ben icat ettim. İngilizce neotenous yerine) bireyler çiftleşmek için diğer neotenik bireyleri tercih ederlerse zamanla (hele bir de göç ya da bir doğal afet sonucu iki grubun arasına aşılması zor bir fiziksel bariyer girerse) türleşme gerçekleşebilir.
Peki insan ve primat akrabalarını karşılaştırınca türlerin ayrışması sırasında neoteni'nin bir rol oynadığına işaret eden bulgular var mı?
Hiçbirisi su götürmez kanıtlar olmasa da kimi ipuçları var.
Hepimiz meşhur embriyon karşılaştırma resimlerini görmüşüzdür. Başka yerde ortaokul ve lise biyoloji derslerini tamamen unutmamış olanlar hatırlayacaklardır. Şöyle bir şey:
Tüm canlıların ortak bir atadan türleşerek ayrıldığına verilen en güzel kanıtlardan birisi karşılaştırmalı embriyoloji'nin harikalarıdır. Tüm omurgalılar birbirine çok benzeyen embriyonlar olarak hayata başlarlar ancak doğumdan önce zamanla farklılaşan süreçlerden geçerler. Mesela yukarıdaki resimde, tüm embriyonlar ilk aşamada solungaç yuvalarına sahipler. Balıklarda bu yuvalar gerçekten solungaca dönüşürken, mesela insan embriyosunun gelişim sırasında yok oluyorlar. Evrim sürecini embriyolojiyi anlamadan anlamak neredeyse imkansız. Türlerin birbirinden farklılaşmasının en temel ve en güçlü mekanizmalarından birisi embriyon gelişim sırasında protein sentezini etkileyen genler. Richard Dawkins'in sık sık vermeyi sevdiği yemek tarifi örneğini çalalım. Bir canlının gelişiminde genlerin oynadığı rol bir binanın mimari planından ziyade bir yemek tarifine benzer. Genler birbiri ardına sentezlenecek proteinleri belirleyerek, gelişim sırasında birbirleriyle zaman zaman rekabetçi, zaman zaman işbirlikçi bir dans ederek yetişkin canlıyı “pişrirler”. Bunun neoteni ile alakası ise şöyle açıklanabilir. Bildiğimiz gibi bir anda canlının görüntü ve yapısını dramatik şekilde değiştirecek ve buna rağmen hayatta kalma ve üreme şansını arttıracak büyük mutasyonlar yoktur ya da ihmal edilecek kadar nadirdir. Çünkü büyük değişimler embriyon gelişiminde köklü değişiklikler gerektirir. Örneğin insanın kanat çıkartması, ya da akciğerlerini tekrar hava keselerine dönüşmesi için hemen hemen tüm embriyon süreci boyunca protein sentezinde değişiklikler olması gerekir. Bu da aynı anda çok fazla genin, çok fazla sayıda mutasyona uğraması ve hepsinin birden de istenen (kanat çıkartma) yönünde olması demektir ki mega mutasyonları imkansız (imkansıza yakın) kılan olasılık problemi budur. Dolayısıyla sadece tek bir dev mutasyonla kanatlı bir insan ortaya çıkması ihtimali o kadar düşüktür ki hesap etmeye bile değmez. Bu mega mutasyonların olanaksızlığı kuralının yanından geçen bir süreç neoteni. Gelişme sürecini kontrol eden hormonların sentezini etkileyerek nispeten küçük (ve dolayısıyla olası) bir mutasyonla çok farklı bir yetişkin canlı ortaya çıkmasına yol açar. Embriyolojide hemen hemen hiçbir değişikliğe yol açmadan çarpıcı fenotipik değişiklikler elde edilir. Axolotl bunun çok çarpıcı örneğidir. Axolotl ile yetişkin bir semender arasında gündüzle gece kadar fark olmasına rağmen doğru kimyasal terapi ile axolotl yetişkin bir semendere dönüştürülebilir. Bunu Alman zoolog Vilem Laufberger Almanya'da, ondan bagimsiz olarak da Julian Huxley İngiltere'de gerçekleştirdiler.
Şimdi aşağıdaki resimde insan ve şempanze bebek kafatasları ile yetişkin kafataslarının karşılaştırmasına bir göz atalım:
Bu resimden çıkartacağımız sonuç şu: Şempanze ve insanın embriyolojileri birbirine çok yakınlar. Ancak doğumdan sonra şempanze kafatası insan kafatasına göre daha fazla değişim gösteriyor. Öyle görünüyor ki insan doğduğu zaman çocukluktan yetişkinliğe geçme süreci yavaşlıyor ya da cinsel olgunluğa ve yetişkin (artık büyümeyecek) forma daha hızlı ulaşıyor. Ancak daha uzun gebelik, daha uzun çocukluk, daha geç ergenlik yaşadığımızı düşününce insan evriminde rol oynayan neoteninin cinsel olgunluğun çabuk gelmesiyle değil de çocukluğun uzamasıyla gerçekleştiğini söyleyebiliriz.
Kafatası karşılaştırması elbette tek başına yeterli bir kanıt değil. Ancak, eğer bu konudaki varsayımlar gerçek ya da gerçeğe yakınsa büyük beyin ve nispeten az kıllı varlığımız için bir açıklamaya yakınız demektir. Elbette ortak atadan ayrılmamızdan bu yana kendi ayrı evrim sürecimizi de geçirdik ve bizi akrabalarımızdan ayıran özelliklerin belki de büyük kısmının neoteni ile alakası yok ya da sınırlı. Yine de üstüne düşünmesi ilginç bir konu.
Sonraki yazıda da neotenik gelişmenin türümüze sağlamış olabileceği avantajlardan bahsedeceğim.
No comments:
Post a Comment